Vogelgriep in de Nederlandse Delta – monitoring en respons op uitbraken

Hoogpathogene vogelgriep is in korte tijd wereldwijd een van de belangrijkste bedreigingen voor wilde vogelpopulaties geworden. Sinds de opkomst van een H5N1-variant met een bijzonder hoge virulentie bij sterns en meeuwen hebben we alleen al in de Nederlandse Delta tienduizenden wilde vogels verloren. Deltamilieu Projecten speelt een actieve rol in onderzoek naar en registratie van de uitbraak in het Deltagebied. Helaas is dit niet voldoende om de vogelgriep te bestrijden. Dode vogels moeten zo snel mogelijk uit natuurlijke en openbare gebieden worden verwijderd om het risico van verdere overdracht te beperken. Het was regelmatig een zware klus om vele dagen achter elkaar in moeilijke omstandigheden te werken: In de zomerhitte volledig gekleed in beschermende pakken, zakken gevuld met 100-en karkassen, werkend op afgelegen eilanden bedekt met hoge vegetatie. Daarnaast neemt Deltamilieu Projecten deel aan een surveillanceprogramma om de aanwezigheid van vogelgriep bij wilde vogels te monitoren. Daarbij verzamelen we ook bloedmonsters in de hoop antilichamen tegen vogelgriep op te sporen in het serum van overlevende individuen.

Massale sterfte van visdieven – Oesterput 7 augustus 2022

Sinds de komst van de hoogpathogene H5N1-stam in Europa in 2005 vertoonden uitbraken een seizoenspatroon dat verband houdt met de aanwezigheid van overwinterende ganzen en eendenkoppels. In 2022 veranderde dit patroon echter. Een variant van H5N1 clade 2.3.4.4b dook rond het najaar van 2021 op en kwam in koloniale vogelpopulaties terecht, wat leidde tot massale sterfte gedurende de zomer van 2022. Grote sterns en visdieven werden het hardst getroffen. Hoewel de uitbraak na het broedseizoen vertraagde door de verspreiding en migratie van de meest getroffen soorten, verdween het virus niet. Het hield de hele winter aan, veroorzaakte sporadische sterfte bij meeuwen, was klaar om opnieuw toe te slaan in het broedseizoen en doodde in de zomer van 2023 opnieuw duizenden meeuwen en sterns. Het leven van veel volwassen grote sterns bleef deze keer gespaard, maar driekwart van alle kuikens bezweek aan de ziekte vlak voordat ze uitvlogen in de kolonie op Bliek in het Haringvliet.

Bij pluimvee worden uitbraken van vogelgriep bestreden door maatregelen zoals het ruimen van dieren en het instellen van vervoersverboden. Bij wilde vogels kunnen deze maatregelen uiteraard niet worden toegepast. Op dit moment is massale vaccinatie in een natuuromgeving ook geen haalbare optie. Tijdens het begin van een uitbraak is het van cruciaal belang – en vrijwel de enige onmiddellijke actie die men kan doen – om alle aangetaste vogels waar en wanneer mogelijk uit de natuur te verwijderen. Roofdieren (grote meeuwen, vossen, marters) stellen zich door het eten van zieke en dode vogels bloot aan een grote dosis van het virus. Bovendien kunnen gezonde vogels reageren op de zieke vogels (ze aanvallen vanwege hun abnormale gedrag, waardoor het risico op overdracht toeneemt). Vogels sterven vaak op het strand of spoelen aan. Gezien de populariteit van strandtoerisme in de Delta is er een aanzienlijk risico dat mensen in contact komen met zieke of overleden vogels. Daarom is het erg belangrijk om kadavers van vogels uit recreatiegebieden te verwijderen om dit risico te beperken.

Vogeltrekstation en het Erasmus MC hebben enkele jaren geleden het Zoönoseprogramma geïnitieerd, gericht op het toezicht op zoönosen die door wilde vogels worden overgebracht en die kunnen overslaan op de mens. De vogels, wanneer gevangen voor ringdoeleinden, worden ook bemonsterd in het kader van dit programma. De ringers van Deltamilieu Projecten sloten zich in 2022 aan bij dit initiatief en hebben inmiddels vier ringers met een speciale vergunning om wilde vogels te bemonsteren tijdens het ringen. Swabs worden genomen uit de keel en de cloaca om vogels met een actieve infectie op te sporen. Positieve vogels kunnen – ook als ze zelf niet ziek zijn – het virus verspreiden. Er worden bloedmonsters genomen van de ader onder de vleugel. Uit het bloedserum kunnen antilichamen tegen vogelgriep worden opgespoord als de vogel het virus eerder heeft meegemaakt en de infectie heeft overleefd. Elke vogel wordt gekleurringd, waardoor hun overleving op lange termijn kan worden gevolgd. Het is van het grootste belang om de aanwezigheid van vogelgriep in wilde vogelpopulaties te monitoren, ook in periodes zonder massale sterfte.  Op deze manier kunnen we zien welke stammen er circuleren in de wilde vogels, zodat we de kans op een nieuwe uitbraak kunnen inschatten.

Mónika en Sander verzamelen bloed van een jonge grote stern – Bliek, Haringvliet 24 Juni 2023

Highly pathogenic avian influenza became one of the most significant threats to wild bird populations globally. Since the emergence of an H5N1 variant with a particularly high virulence in terns and gulls we have lost several thousands of wild birds in the Dutch Delta alone. Deltamilieu Projecten plays an active role in the impact assessment of the outbreak in wild bird populations. Unfortunately, this is not enough to combat avian flu. The carcasses must be urgently removed from natural and public areas to mitigate the risk of further transmission. During the peaks of outbreaks, the team tirelessly cleans the impacted areas often in difficult circumstances: in the heat of the summer, fully gowned, carrying bags filled with 100s of carcasses, working on remote islands covered with high vegetation. In addition, the ringers of Deltamilieu Projecten participate in a surveillance program to monitor the presence of avian influenza in wild birds. They also collect blood samples with the hope of detecting antibodies against avian flu in the serum of surviving individuals.

Since the arrival of the highly pathogenic H5N1 strain in Europe in 2005, outbreaks showed a seasonal pattern associated with the presence of wintering geese and duck flocks. However, in 2022 this pattern changed. A variant of H5N1 clade 2.3.4.4b emerged around the autumn of 2021 and entered colonial bird populations leading to mass mortality throughout the summer of 2022. Sandwich and common terns were hit the hardest (Report – Vogelsterfte in het Deltagebied in 2022). Although the outbreak slowed down after the breeding season by the dispersion and migration of the most impacted species, the virus did not disappear. It persisted throughout the winter, causing sporadic mortality in gulls and was ready to strike again in the breeding season, killing thousands of gulls during the summer of 2023. Common and sandwich terns were no exceptions either. However, the lives of adult sandwich terns were spared this time, 75% of the chicks succumbed to the disease just before fledging on Bliek in the Haringvliet.

In poultry, avian influenza outbreaks are controlled through measures such as culling animals and implementing transport bans. In wild birds these measures obviously cannot be applied. At present, mass vaccination in a wildlife setting is not a feasible option either. During the onset of an outbreak, it is crucial – and pretty much the only immediate action one can take – to remove all affected birds from nature whenever and wherever possible. Predators (large gulls, foxes, martens) by consuming them, expose themselves to a large dose of the virus. Additionally, healthy birds may interact with the diseased ones (attacking them due to their abnormal behavior, thereby increasing the risk of transmission. Birds often die on beaches or washed ashore. Given the popularity of beach tourism in the Delta, there is a significant risk of people coming into contact with sick or deceased birds. Therefore, it is very important to remove bird carcasses from recreational areas to mitigate this risk.

Vogeltrekstation and Erasmus MC initiated the Zoonosis Program several years ago focusing on the surveillance of zoonotic diseases carried by wild birds with the potential to spill over to humans. The birds, when captured for ringing purposes, are also being sampled in the frame of this program. The ringers of Deltamilieu Projecten joined this initiative in 2022 and by now has four ringers with a special permit to sample wild birds during ringing. Swab samples are taken from the throat and the cloaca to detect birds with active infection. Positive birds – even if they are not sick themselves – can spread the virus. Blood samples are taken from the vein under the wing. From the blood serum antibodies raised against avian flu can be detected if the bird encountered the virus before and survived the infection. Each bird is color-ringed, enabling the tracking of their long-term survival. It is of utmost importance to monitor the presence of avian influenza circulating in wild bird populations, even in “peacetime”. This way we can see what strains are circulating in wild birds enabling us to assess the potential for a new outbreak.